MARK ŠAGAL Snoliki sanjar fantastičnih predela

Kompozicije Marka Šagala (1887-1985) nalik na snove oslikavaju aspekte umetnikove lične i porodične istorije, kao i one iz istočnoevropskog folklora uopšte. Česti motivi su leteće figure, elementi jevrejske tradicije, seljački život, životinje. Šagalova praksa – koja je obuhvatala slikarstvo, grafiku, knjige, keramiku i vitraž – bila je izuzetno uticajna na razvoj umetnosti 20. veka. Njegovi natprirodni subjekti i emocionalni gestovi premostili su rad ranijih avangardnih pokreta kao što su kubizam, fovizam i simbolizam s kasnijim modernističkim stilovima kao što je nadrealizam.

Najstarije od devetoro dece, Mark Šagal, rođen je kao Mojše Segal u oblasti Ruske imperije koja je danas deo Belorusije. Iako je Šagal preterivao u svojim memoarima Moj život, kada je uporedio oca Zahara s „robom na galiji“, posao nošenja buradi za trgovca haringama bio je toliko težak da je mladi Šagal odlučio da izbegne sličnu sudbinu te ostvari svoj san da postane umetnik.

Mark je odrastao u okruženju u kojem je likovno prikazivanje Boga i čoveka bilo zabranjeno. Jevrejska vera, lišena sveg likovnog, odupirala se kako materijalizaciji božanstveno-spiritualnog u slici, tako i obogotvorenju zemaljskog ovekovečenjem i fiksiranjem prolaznog. Put ka umetnosti bio je za umetnika istovremeno i prodor u zabranjeni i zatvoreni svet saznanja.

Sa 19 godina seli se u rusku prestonicu, Sankt Peterburg, gde je pohađao umetničku školu. Njegov rodni grad je u to vreme postao glavni izvor inspiracije za njegove radove – kao što će biti i tokom njegove karijere, iako je većinu svog života proveo u dalekim mestima. Bradonja obučen u dugi tamni kaput s kapom koju obično nose siromašne jevrejske zajednice u rodnom gradu Vitebsku stalno je prisutan na slikama umetnika, koji na taj način odaje počast svojoj domovini i kulturi koja ga je oblikovala. Petao i violinista koji se pojavljuju u Etude pour la Nuit de Vence takođe su među umetnikovim najčešćim motivima, koji se odnose na seosko vaspitanje i jevrejsko nasleđe.

Umetnikova originalnost leži u njegovoj veoma ličnoj sintezi uticaja koje je zahvatio sa svih strana. Pored ruske narodne umetnosti i ikona pravoslavne crkve, oslanjao se i na jevrejsku umetničku tradiciju, a naročito rad savremenih umetnika s kojim se upoznao nakon svoje selidbe u Pariz.

U leto 1909. upoznaje Belu Rozenfeld, ćerku imućnog juvelira, koja će mu biti muza i verenica. Tada radi sliku Moja verenica s crnim rukavicama. U pripijenoj svetloj haljini s okovratnikom Pjeroa, podbočivši ruke, ona posmatra ispod trepavica a pogled joj izražava samosvesnu razboritost. Najbolje slike iz poslednjih petrogradskih meseci predstavljaju tamne i noćne kompozicije.

Prigušena paleta njegovih ranijih slika ustupila je mesto odlomcima jakih, čistih boja inspirisanih fovistima. Korišćena za emocionalni i mistični efekat, intenzivna boja postaje odlika Šagalovog stvaralaštva.

Doba veridbe i slika zaljubljenih nalazi se i sledećih godina u središtu Šagalove tematike. Tajanstveni odnos muškarca prema ženi pokreće duboko zatrpane lavine emocija i izaziva duševno uzbuđenje kod posmatrača.

Nakon preseljenja u Pariz, umetnik je promenio ime u Mark Šagal koji zvuči francusko. Šagalova prva pariska faza sva je u znaku fovizma. Njegov enterijer (Atelje, 1910) ispoljava snagu čistog kolorita, njegovi pejzaži su simbol elementarnog, njegovi likovi, pre svega naga tela (Crveni akt 1911), ispunjeni su životnim intenzitetom, silnom, čulnom snagom boje.

Pariz je takođe bio mesto gde je upoznao Pabla Pikasa. Čuveni Španac je rekao za Rusa: Ne znam odakle mu te slike – mora da ima anđela u glavi.

Neko vreme Šagal je prigrlio kubizam, ali ovo je bila kratkotrajna faza jer ga je smatrao previše racionalnim i geometrijskim, insistirajući da mu nije stalo do „četvrtastih krušaka na trouglastim stolovima“.

U kasnijem životu, od pedesetih godina 20. veka pa nadalje, on i Pikaso će živeti jedan blizu drugog na Francuskoj rivijeri. Šagal je cenio svoj usvojeni dom zbog fenomena koji je nazvao lumiere-liberte, odnosno svetlo slobode, a nigde se inspiracija lumiere-liberte nije tako intenzivnije osećala kao na jugu Francuske, gde je uvek držao vaze sa cvećem u svojim studiju. Umetnik je slavio lumiere-liberte kao radosnu obnovu kreativnih mogućnosti u nizu raskošnih cvetnih slika, što je tema kojoj se više puta vraćao.

U to vreme, 1913. godine, slika autoportret u kojem spaja plastične elemente svog umetničkog traženja i sve svoje misli o sebi i o svetu. Autoportret sa sedam prstiju nazvan je po broju prstiju na levoj ruci koja pokazuje sliku na kojoj umetnik upravo radi. Na njoj je Šagal u svečanom sakou sa cvetom na reveru dok oslikava crvenu kravu. Impresivan prizor koji dočarava koliko je umetnik bio posvećen sintezi svojih ruskih korena i novog pariskog okruženja.

Šagal se vratio u Rusiju da vidi svoju porodicu i verenicu Belu 1914. Planirao je da ostane samo tri meseca, ali Prvi svetski rat primorao ga je da odloži svoj povratak u Zapadnu Evropu na neodređeno vreme – 1917. dogodila se boljševička revolucija a Šagal joj je bio naklonjen.

Sada su mu, konačno, dodeljena puna prava državljanstva u svojoj zemlji – nešto što mu je, kao Jevrejinu pod carskim režimom, bilo dotad uskraćeno. Čak je postavljen za komesara za umetnost u Vitebsku, iako su ideološke razlike ubrzo dovele do njegove ostavke. Šagalov rad je od ovog trenutka dobijao sve fantastičniji zamajac.

Čuvena slika Nad gradom (1918) prikazuje let ljubavnog para nad Vitebskom. Nošeni ljubavlju, lebde oni iznad krovova u kubistički predstavljenoj, beskrajno poetičnoj legendi o posvećenosti među muškarcom i ženom.

Šagalovu karijeru opet remeti rat i dok se umetnik selio između Rusije, Francuske i Sjedinjenih Država, uspeo je da široko izlaže tokom svog života i na kontinentu i u SAD. Njegovo delo pripada kolekcijama Nacionalne galerije umetnosti, Muzeja moderne umetnosti, Tejtu, Gugenhajm muzeju i Umetničkom institutu u Čikagu. Šagal je takođe osmislio vitraže za sinagogu Univerziteta u Jerusalimu, katedralu Sent-Etijen u Mecu, zgradu Ujedinjenih nacija u Njujorku i Crkvu Svetog Stefana u Majncu, Nemačka. Oslikao je tavanicu Pariske opere, ,ada se francuska javnost bunila kako ruski Jevrejin, još i avangardni umetnik, oslikava francuski spomenik. Godine 1967, sa 80 godina, Šagal je naslikao dva gigantska murala za predvorje Metropoliten opere u Njujorku, u Linkoln centru: Izvori muzike i Trijumf muzike, oba dimenzija devet puta jedanaest metara. Blistavocrvenom i žutom, on je odao omaž velikim kompozitorima prošlosti, među kojima je najistaknutiji Mocart, koji kao anđeo leti iznad horizonta Menhetna, grleći likove iz svoje opere Čarobna frula. Šagal je tvorac kostima za balet čije se replike i danas, sedam decenija kasnije, i dalje koriste, a njegove ilustracije za Gogoljeve Mrtve duše ubrajaju se u remek-dela ilustracija moderne umetnosti.